Τι ζητάει η Δύση στην Ουκρανία

 

Του Ανδρέα Ματζάκου*

Κατά την διάρκεια των χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων στο Σότσι της Ρωσίας, τον Φεβρουάριο που πέρασε, ξέσπασε η κρίση στην Ουκρανία, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή του εκλεγέντος προέδρου Γιανουκόβιτς και την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσία κατόπιν δημοψηφίσματος του πληθυσμού της.

Σκοπός του άρθρου είναι μέσα στην περιορισμένη έκταση του να φωτίσει τα κίνητρα των ενεργειών των βασικών αντιδίκων σε αυτήν την κρίση, ΗΠΑ και Ρωσίας δηλαδή και να κάνει κάποιες εκτιμήσεις για την εξέλιξη των γεγονότων.

Η ανάλυση θα γίνει από τον γράφοντα, με βάση την ρεαλιστική θεωρία των Διεθνών Σχέσεων.

ΓΙΑΤΙ ΣΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ

Η Ουκρανία υπάρχει ως ανεξάρτητη χώρα από το 1990. Μια προσεκτική ματιά στον χάρτη, ο οποίος δίδει πολλές πληροφορίες για την αξία που έχει κάθε χώρα στο διεθνές σύστημα λόγω γεωγραφικής θέσεως, θα φωτίσει το ερώτημα που σε πολλούς έχει γεννηθεί, «γιατί στην Ουκρανία».

Ο χάρτης που ακολουθεί, νομίζω είναι αποκαλυπτικός.

Το 2008, μια ανάλογη κρίση είχε ξεσπάσει στην Γεωργία.

Το 2014, ήρθε η σειρά της Ουκρανίας.

Τι κοινό έχουν οι δύο χώρες;

Αμφότερες συνορεύουν με την Ρωσία. Συνεπώς το ποιος ελέγχει τέτοιες χώρες έχει πολύ μεγάλη σημασία. Ο έλεγχος τους από τη Δύση σημαίνει ότι τα σύνορα της Δύσεως πλησιάζουν όλο και πιο πολύ στην Ρωσία. Έλεγχος αυτών των χωρών από τη Ρωσία, σημαίνει ότι η τελευταία αυξάνει τον ζωτικό της χώρο, χώρο απαραίτητο για την άμυνα της. Τα καφέ παραλληλόγραμμα δείχνουν τους ορεινούς όγκους της Ευρώπης, που δυσκολεύουν τις επιχειρήσεις χερσαίων δυνάμεων. Η περιοχή που περικλείεται από την μαύρη διακεκομμένη έλλειψη, είναι η περιοχή στην οποία αναπτύχθηκαν οι δυνάμεις του Μεγάλου Ναπολέοντα και του Χίτλερ για να εισβάλλουν στη Ρωσία. Η έλλειψη χώρου, δημιουργεί ανησυχία και ανασφάλεια σε μια χώρα σαν την Ρωσία. Και το δίλημμα ασφαλείας δεν οδηγείται από το πώς σκέπτεται ένας τρίτος για κάποια χώρα, αλλά με το πώς σκέπτεται η πολιτική ελίτ που παίρνει αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής της συγκεκριμένης χώρας.

Θυμάμαι αμέσως μετά την πτώση του τοίχους του Βερολίνου και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πολλοί έσπευσαν να προεξοφλήσουν το τέλος της σημασίας του ‘’κατέχω έδαφος’’ για να δικαιολογήσουν την συμμετοχή των πρώην ανατολικών χωρών στο πρόγραμμα PfP (Partnership for Peace) τον προθάλαμο του ΝΑΤΟ. Το επιχείρημα ήταν ότι οι σύγχρονες επικοινωνίες, τα αεροπλάνα, οι δορυφόροι και τα έξυπνα όπλα, είχαν καταστήσει την σημασία του εδάφους δευτερεύουσα. Και όμως, η σημασία του εδάφους παραμένει σημαντική και αυτό αποδεικνύεται από την προσχώρηση στο ΝΑΤΟ όλων αυτών των πρώην ανατολικών χωρών. Υπάρχουν πολλοί λόγοι, θα αναφερθώ στους δυο βασικότερους, για την περίπτωση, κατά την άποψη μου.

Εάν η Δύση έχει στην σφαίρα επιρροής της χώρες που συνορεύουν αμέσως με την Ρωσία, περιορίζει την Ρωσία στο έδαφος της και μόνο, δηλαδή δεν της αφήνει μια ουδέτερη ζώνη που να παρεμβάλλεται μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών που ανήκουν στο ΝΑΤΟ και του εδάφους της. Η ουδέτερη ζώνη, buffer zone, κατά την διεθνή βιβλιογραφία, έχει δυο οφέλη για την Ρωσία: πρώτον της προσδίδει ζωτικό χώρο για άμυνα με χερσαίες δυνάμεις και δεύτερον της δίδει αίσθημα ασφαλείας, ότι δεν κινδυνεύει αμέσως, ότι έχει χώρο και χρόνο να αντιδράσει σε επίθεση με συμβατικές δυνάμεις.

Παρατηρώντας τον Χάρτη 2, θα δούμε ότι το ουκρανικό έδαφος διατρέχουν αγωγοί Φυσικού Αερίου (ΦΑ) που μεταφέρουν ΦΑ στην Ευρώπη. Μέσω αυτών, διοχετεύτηκαν στην Ευρώπη κατά τα περασμένο έτος, το 16% των συνολικώς 18,7 τρις κυβικών ποδών (Tcf) ΦΑ που χρειάστηκε η Ευρώπη. Από αυτήν την ποσότητα των 18,7 τρις, το 30% χορηγείται από την Ρωσία.

Να σημειωθεί ότι ο αγωγός Bratstvo (η λέξη σημαίνει αδελφότητα) είναι ο μεγαλύτερος αγωγός ΦΑ στην Ευρώπη. Η δε πώληση ΦΑ αποτελεί τεράστια πηγή εσόδων για την ρωσική οικονομία. Η δε οικονομία, είναι ένας από τους τέσσερεις συντελεστές ισχύος ενός κράτους, χωρίς την ύπαρξη του οποίου, δεν μπορεί να αναπτύξει στρατιωτική ισχύ. ( Οι άλλοι τρεις είναι η διπλωματία, οι πληροφορίες και η στρατιωτική ισχύς). Οι ποσότητες που χρειάζεται η Ευρώπη δεν είναι σταθερές κατ’ έτος, αλλά ποικίλλουν αναλόγως των καιρικών συνθηκών.

Η Ρωσία, για το 2012, ήταν η τρίτη παραγωγός χώρα πετρελαίου στον κόσμο, μετά την Σαουδική Αραβία και τις ΗΠΑ. Τα έσοδα από την πώληση πετρελαίου συνεισέφεραν το 52% του ΑΕΠ της, ενώ ήταν το 70% των εξαγωγών της κατά το 2012. Μια πρώτη επεξεργασία των οικονομικών στοιχείων του 2013, δείχνουν περίπου τα ίδια αποτελέσματα.

Οι Ρωσικές εξαγωγές πετρελαίου κατευθύνθηκαν σε ποσοστό 79%, στην Ευρώπη, μέσω των αγωγών που φαίνονται με πράσινο χρώμα στον Χάρτη που ακολουθεί.

Τα έσοδα της Ρωσίας από την διάθεση φυσικού αερίου και πετρελαίου στην ΕΕ ανήλθαν μόνο τους πρώτους εννέα μήνες του 2013 σε 156 δισεκατομμύρια ευρώ, ενώ την ίδια στιγμή οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων από χώρες της ΕΕ στη Ρωσία έφθασαν τα 90 δισεκατομμύρια ευρώ. Η πώληση ΦΑ για την Ρωσία, αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την ανάπτυξη της οικονομίας της. Η ρωσική οικονομία, σύμφωνα με τα στοιχεία της Παγκόσμιας Τράπεζας για το 2012, ευρίσκεται στην 7η θέση, με πρώτη οικονομία αυτή των ΗΠΑ με ΑΕΠ 16,24 τρις $.

Είναι προφανές, ότι ο ελέγχων το έδαφος της Ουκρανίας, ελέγχει και την ροή του ΦΑ προς την Ευρώπη και συνεπώς μια από τις βασικές πηγές εσόδων της Ρωσίας.

Στις αρχές Φεβρουαρίου, διέρρευσε στο διαδίκτυο πρώτα και στα ΜΜΕ στη συνέχεια, μια τηλεφωνική συνομιλία μεταξύ της Αμερικανίδας υφυπουργού Εξωτερικών Βικτώριας Νούλαντ, η οποία το 2005 ήταν η πρέσβυς των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ στις Βρυξέλλες και του πρέσβη των ΗΠΑ στην Ουκρανία, στην οποία εκτός της γνωστής εκφράσεως για την ΕΕ, αποκαλύφθηκε ότι ο εκλεκτός των ΗΠΑ για την Ουκρανία είναι ο Αρσένι Γιατσένιουκ. Στην συνομιλία η Βικτόρια Νούλαντ αποκαλεί τον 39χρονο πολιτικό, Γιατς. Άρα οι ΗΠΑ, ενδιαφέρονται αμέσως για το ποιος λαμβάνει αποφάσεις εξωτερικής πολιτικής στην Ουκρανία.

ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΜΑΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΡΩΣΙΑ

Η Κριμαία κατελήφθη από τους Ρώσους μετά τον Α’ Ρωσσοτουρκικό πόλεμο, από την Αικατερίνη την Μεγάλη, το 1783, η οποία και είχε χαράξει την Υψηλή Στρατηγική της Ρωσίας με την οποία προέβλεπε και έξοδο του στόλου της στις θερμές θάλασσες. Εκείνη την εποχή έπρεπε να εμποδιστεί η Αγγλία να κυριαρχεί στις θαλάσσιες οδούς συγκοινωνιών γιατί πλούτιζε μέσω του εμπορίου, με προϊόντα που έφερνε από τις Ινδίες.

Το 1954, ο Χρουτσώφ την δώρισε στην Ουκρανία. Η Κριμαία της οποίας η σύνθεση του πληθυσμού με βάση την απογραφή του 2001 ήταν 13% Τάταροι, 24% Ουκρανοί και 58% Ρώσοι, απολάμβανε καθεστώς αυτονομίας.

Η αξία της δεν χρειάζεται ανάλυση, φαίνεται στον επόμενο Χάρτη. (Στο κόκκινο παράθυρο).

Με βάση συμφωνία Ρωσίας –Ουκρανίας του 1997, στην Κριμαία μπορούν να ναυλοχούν/σταθμεύουν σχεδόν 400 πολεμικά πλοία, εκ των οποίων 14 υποβρύχια, Σύνταγμα Πεζοναυτών και 161 πολεμικά αεροπλάνα σε 2 αεροδρόμια. Η συμφωνία ίσχυε μέχρι το 2017, αλλά επεκτάθηκε με νέα συμφωνία μέχρι το 2042. Σε αντάλλαγμα η Μόσχα ανεγνώρισε το απαραβίαστο των συνόρων της Ουκρανίας.

Μέσω των στρατιωτικών αυτών εγκαταστάσεων στην Κριμαία, μια δύναμη σαν την Ρωσία, μπορεί να επεμβαίνει αμέσως στην περιοχή της Μεσογείου, της Μέσης Ανατολής και του Περσικού Κόλπου.

Το δημοψήφισμα της 16ης Μαρτίου, έδειξε σε ποσοστό 93%, ότι ο λαός της Κριμαίας επιθυμούσε την ένωση με την Ρωσία. Στις 18 Μαρτίου, ο Ρώσος πρόεδρος υπέγραψε τη συνθήκη ανεξαρτησίας της Κριμαίας με τον πρωθυπουργό της δημοκρατίας Αξιόνοφ, σε μια λαμπρή τελετή που θύμισε τσαρική Ρωσία. Ο πρόεδρος της Ρωσίας διεμήνυσε ότι η Σεβαστούπολη είναι ρωσικό οχυρό που φιλοξενεί το ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας και ότι η Ρωσία έχει ζωτικά συμφέροντα στην Κριμαία. Ο χαρακτηρισμός των συμφερόντων ως ‘’ζωτικά’’ από τον πρόεδρο Πούτιν, δεν είναι τυχαίος. Οι ασχολούμενοι με την διεθνή πολιτική σκηνή καταλαβαίνουν ότι όποιος επέμβει στην υπόθεση Κριμαία, θα αντιμετωπίσει την στρατιωτική ισχύ της Ρωσίας. Όχι οικονομικές ή διπλωματικές κυρώσεις. Στρατιωτική ισχύ. Την ίδια ισχύ που χρησιμοποίησε η Ρωσία και στην περίπτωση της Γεωργίας το 2008, όταν και πάλι τα σύνορα της Δύσης πλησίασαν υπερβολικά την Ρωσία.

Γι’ αυτό και η αντίδραση της Δύσης στην προσάρτηση της Κριμαίας, ήταν υποτονική. Χλιαρές οικονομικές κυρώσεις με πάγωμα λογαριασμών κάποιων συγκεκριμένων ατόμων και ακύρωση της Συνόδου ΕΕ - Ρωσίας.

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ - ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Η Ρωσία στο ζήτημα της Κριμαίας, έχει με το μέρος της και το διεθνές δίκαιο με το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος και την διεθνή πρακτική, αυτήν που εφήρμοσαν οι ΗΠΑ στο Κόσοβο, η δε Μεγάλη Βρετανία στα Φώκλαντς. Άρα για το θέμα της Κριμαίας εκτιμώ ότι δεν θα δούμε την παραμικρή κινητοποίηση του ΟΗΕ. Η Ρωσία εκ του ασφαλούς θα έλεγα, δείχνει ότι είναι μεγάλη δύναμη στον διεθνή καταμερισμό ισχύος, καίτοι ο Πρόεδρος Ομπάμα θέλει να υποβαθμίζει το ρόλο της σε περιφερειακή δύναμη όπως την χαρακτήρισε κατά την ομιλία του στη Σύνοδο για την Πυρηνική Ασφάλεια στη Χάγη στις 25 Μαρτίου, τονίζοντας ότι ‘’η επέμβαση της Μόσχας στην Κριμαία ήταν αποτέλεσμα αδυναμίας και όχι δύναμης’’. (Ο όρος Μεγάλη Δύναμη είναι σχετικώς πλέον σήμερα, αφού κανένα κράτος στον κόσμο μπορεί να επιτύχει την ασφάλεια του μονομερώς, χωρίς να υπολογίζει σε συμμάχους)

Η Ουκρανία παραμένει ένα πολύπλοκο πρόβλημα. Εκτιμώ ότι Η Ρωσία δεν θα επιδιώξει την διαίρεση της σε μικρότερα κομμάτια, κάτι που θα μπορούσε να γίνει με βάση το ότι το δυτικό της μέρος κατοικείται από πολίτες ρωσικής καταγωγής που μιλούν ρωσικά όπως φαίνεται και στον Χάρτη που ακολουθεί. Η ύπαρξη της Ουκρανίας ως ενιαίας χώρας υπό τον πολιτικό της έλεγχο, της παρέχει μεγαλύτερη ασφάλεια και εξυπηρετεί καλύτερα τα οικονομικά της συμφέροντα.

Η προσάρτηση ενός μέρους της Ουκρανίας στην Ρωσία, θα σήμαινε την προσάρτηση κάποιου/ων άλλου/ων στην Δύση. Και έτσι τα σύνορα της Δύσης θα πλησίαζαν πάλι στην Ρωσία. Η Ρωσία θα συνεχίσει να ενδιαφέρεται ζωηρά για τα εδάφη μέσω των οποίων περνούν αγωγοί ΦΑ και πετρελαίου διότι από την πώληση φυσικών πηγών ενεργείας, εξαρτάται η οικονομική της ανάπτυξη. Μια οικονομική ανάπτυξη που της επιτρέπει να τρέχει το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού των Ενόπλων Δυνάμεων της σύμφωνα με τον προγραμματισμό που έχει κάνει. Οι στόχοι μέχρι το 2020, είναι συγκεκριμένοι μετά την ανάληψη της ηγεσίας του υπουργείου Άμυνας από τον Σεργκέι Σοϊγκού (πολιτικός μηχανικός και στρατηγός του ρωσικού στρατού): νέο μαχητικό αεροσκάφος πέμπτης γενεάς Τ-50, νέο άρμα μάχης, νέο αντιβαλλιστικό σύστημα S-500, νέα κορβέτα για το πολεμικό ναυτικό, ενώ παράλληλα προχωρά η πρόσληψη επαγγελματιών οπλιτών και στους τρεις κλάδους των ενόπλων δυνάμεων.

Πλέον αυτού, η σθεναρά στάση της Ρωσίας στο θέμα της Ουκρανίας και η αντιπαλότητα με τις ΗΠΑ και την Δύση γενικότερα, συσπειρώνει την ρωσική κοινωνία γύρω από τον Πούτιν, κάτι που έχει ανάγκη η Μόσχα, αφού είναι γνωστό ότι η ρωσική κοινωνία έχει πολλές εσωτερικές αντιθέσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι η δημοτικότητα του Πούτιν εκτοξεύτηκε στο 80% λίγο μετά την προσάρτηση της Κριμαίας, ενώ είχε εκλεγεί στην προεδρία το 2012 με ποσοστό λίγο πάνω από το 60%.

Η αποφασιστικότητα που δείχνει η Ρωσία στο θέμα της λήψεως αποφάσεων σχετικώς με την Κριμαία, αυξάνει το κύρος της στο διεθνές σύστημα και στο περίγυρο της. Κύρος που θα της χρειαστεί για την συγκρότηση συμμαχιών με γειτονικά κράτη στο εγγύς μέλλον.

Οι κυρώσεις που απειλεί η Ρωσία να λάβει κατά της ΕΕ, δεν νομίζω ότι την συμφέρουν όπως φαίνεται και στις δυο διαφάνειες που ακολουθούν, στην σημερινή εποχή της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. Από την μια θα δυσκολέψει π.χ την Γερμανία που είναι και ο κύριος εισαγωγέας ρωσικού πετρελαίου, από την άλλη θα χάσει έσοδα. (Πρώτη εικόνα: Χιλιάδες βαρέλια ανά ημέρα) (Δεύτερη εικόνα: Μερίδιο στην εισαγωγή ρωσικού ΦΑ)

Από την άλλη, οι ΗΠΑ δεν έχουν την δυνατότητα στρατιωτικής επεμβάσεως στην Ουκρανία με ανοικτά τα μέτωπα στο Αφγανιστάν και στον πόλεμο κατά της διεθνούς τρομοκρατίας. Για την ΕΕ δεν γεννάται θέμα, εν μέσω οικονομικής κρίσεως του νότου και ανυπαρξίας ενιαίας εξωτερικής πολιτικής, η στρατιωτική εμπλοκή στην Ουκρανία πρέπει να θεωρείται απίθανο σενάριο. Θα επιδιώξουν όμως να έχουν την Ουκρανία στην σφαίρα επιρροής τους αφού μέσω του εδάφους της μπορούν να ελεγχθούν, σε κάποιο βαθμό, τα έσοδα της Ρωσίας από την εξαγωγή ΦΑ στην Ευρώπη και κατ΄ επέκτασιν το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού των ενόπλων δυνάμεων της.

Στο υπόλοιπο έδαφος της Ευρασίας, οι ΗΠΑ θα επιδιώξουν με κάθε διαθέσιμο μέσον να περιορίσουν την Ρωσία στα φυσικά της σύνορα, προσπαθώντας να έχουν στην σφαίρα επιρροής τους όλες εκείνες τις χώρες που συνορεύουν με την Ρωσία, συνεχίζοντας την πολιτική της Ανασχέσεως (Containment) που είχε εισηγηθεί στον Πρόεδρο των ΗΠΑ Τρούμαν το 1947, ο Αμερικανός διπλωμάτης Τζώρτζ Κέναν, με την οποία η Αμερική πορεύτηκε επιτυχώς μέχρι και το 1989, αφού πράγματι πρόλαβε εξάπλωση της τότε ΕΣΣΔ.

Συνεπώς τα χρόνια που έρχονται θα συνεχίσουμε να βλέπουμε τον ανταγωνισμό ΗΠΑ-Ρωσίας στις Βαλτικές χώρες, στην Λευκορωσία, την Γεωργία και το Αζαρμπαϊτζάν.

* Ο Ανδρέας Ματζάκος είναι απόστρατος Αξκος του ΣΞ και έχει ΜΑ στις Διεθνείς Σχέσεις και Στρατηγικές Σπουδές

Πηγή "Ας Μιλήσουμε Επιτέλους!"