Οι ΗΠΑ κατείχαν πάντα στη ρωσική εθνική συνείδηση μια ξεχωριστή θέση. Τουλάχιστον εδώ και αρκετές δεκαετίες. Για τους Ρώσους αποτελούσαν ανέκαθε την ιδανική εικόνα του εχθρού, αλλά ταυτόχρονα και τη χώρα των ονείρων τους.
Τους τελευταίους μήνες, οι αντιαμερικανικές διαθέσεις στη Ρωσία αυξήθηκαν δραματικά. Οι δημοσκοπήσεις του Κέντρου «Levada Center» έδειξαν ότι το Μάϊο, ο δείκτης «αντιαμερικανισμού» έφθασε σε ιστορικό μέγιστο. Το 71% δηλώνει ότι διάκειται αρνητικά απέναντι στην Αμερική. Να σημειωθεί πως στην αρχή της δεκαετίας του 1990 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν μικρότερο από 10%.
Το «αμερικανικό όνειρο»
Σημείωση του συντάκτη της RBTH: Η περίοδος της φιλελεύθερης επανάστασης στην οποία αναφέρεται ο αρθρογράφος, περιλαμβάνει τις πολιτικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις της περεστρόικα επί Σοβιετικής Ένωσης που ξεκίνησαν από τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ (1986-1991) και το σερί των φιλελεύθερων οικονομικών μεταρρυθμίσεων της κυβέρνησης Γιέλτσιν-Γκαϊντάρ (1991-1994). Οι μεταρρυθμίσεις αυτές είχαν ως κύριο στόχο, να αντικαταστήσουν την ηθικά ξεπερασμένη κεντρικά σχεδιασμένη οικονομία της ΕΣΣΔ (η οποία ήταν σε στασιμότητα και ύφεση από το 1970) με το Δυτικό μοντέλο της οικονομίας της αγοράς. Ωστόσο, οι μεταρρυθμιστές δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν την πολυπλοκότητα και το σύνθετον της σοβιετικής οικονομίας, γεγονός που οδήγησε τη Ρωσία σε οικονομική κατάρρευση το 1998. Ο ετήσιος πληθωρισμός άγγιξε το 200%, η χώρα βίωσε μια πτώχευση που είχε σαν φυσικό της επακόλουθο την απογοήτευση του πληθυσμού από τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις.
Η παραπάνω μεταβολή στις διαθέσεις της ρωσικής κοινής γνώμης, δεν μας εξέπληξε. Στα τέλη του 1980 και στις αρχές της δεκαετίας του 1990, όταν στη Σοβιετική Ένωση ξεκινούσε η «νεοφιλελεύθερη επανάσταση», οι ΗΠΑ ήταν για τους ρώσους η ιδανική χώρα, το οικονομικό και καταναλωτικό πρότυπο, ένα παράδειγμα προς μίμηση. Η Ρωσία, εκείνη την περίοδο της «μετάβασης», έκανε αρκούντως φιλικές χειρονομίες προς την «άλλη πλευρά» (αφοπλισμός, απόσυρση των στρατιωτικών δυνάμεων από την Ευρώπη, άνοιγμα» των στρατηγικής σημασίας εγκαταστάσεων των Ενόπλων Δυνάμεών της, αποχαρακτηρισμός απόρρητων τεχνολογιών) και γενικά, έδειξε την αγάπη της στη Δύση. Η Ρωσία προσπαθούσε να «επιστρέψει στην οικογένεια των πολιτισμένων εθνών», δηλαδή να γίνει μέρος του Δυτικού κόσμου, ηγέτης του οποίου ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Αλλά, «χρειάζονται δύο για να χορέψουν ταγκό». Το «ταγκό» της Ρωσία με την Αμερική, όμως, δεν έτυχε να το δούμε… Οι ΗΠΑ χόρευαν ένα πολύ διαφορετικό είδος χορού που ονομάζεται «πυγμαχία». Σαν αποτέλεσμα των «χορευτικών κινήσεων στο ευρωπαϊκό ρινγκ» εκείνα τα πρώτα μετα-ψυχροπολεμικά χρόνια, η Αμερική κατέλαβε τη θέση της Ρωσίας στην Ανατολική Ευρώπη (και όχι μόνο εκεί) και έγινε η μοναδική παγκόσμια υπερδύναμη.
Εκτός από αυτό, οι ίδιες οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, στόχος των οποίων ήταν να συγκλίνει η Ρωσία με τις Δυτικές χώρες, αλλά και η μετατροπή της πολιτικής και οικονομικής ζωής της χώρας, συνοδεύτηκαν από μια κοινωνική και οικονομική καταστροφή. Επειδή οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν τις φιλελεύθερες ιδέες, η απογοήτευση από τις μεταρρυθμίσεις οδήγησε νομοτελειακά και στο τέλος της γοητείας της ίδιας της Αμερικής.
Αυτή η απογοήτευση, επεκτάθηκε σταδιακά σε όλη τη ρωσική κοινωνία. Στο επίπεδο της πολιτικοοικονομικής ελίτ, αυτό έγινε αρκετά νωρίς. Ήδη από το 1995, η πλειοψηφία της ρωσικής άρχουσας τάξης άρχισε να αντιλαμβάνεται τις ΗΠΑ ως απειλή για την ασφάλεια και την τάξη στη Ρωσία. Πόσο μάλλον, που ακριβώς εκείνη την περίοδο υλοποιούταν η πρώτη φάση της διεύρυνσης του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς, ενώ το ΑΕΠ της Ρωσίας έπεφτε στο ελάχιστο.
Αλλά αυτό το συναίσθημα δεν είχε ακόμα εκφραστεί σε επίπεδο εφαρμοσμένης πολιτικής. Πολύ περισσότερο, αφού οι πολιτικοί που κυβερνούσαν, εξαρτιόνταν από την ιδεολογία που τους έφερε στην εξουσία, ενώ στην τηλεόραση συνέχιζαν να συζητάνε για την «επιστροφή της Ρωσίας στην οικογένεια των πολιτισμένων εθνών». Ετσι, ο αντιαμερικανισμός των λαϊκών μαζών που αγωνίζονταν για την επιβίωσή τους, εξαρτημένων από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, υστερούσε σημαντικά από αυτό που ένιωθε η κοινωνικοπολιτική «αφρόκρεμα» της χώρας. 
Διπλό χτύπημα
Αυτή η διττή κατάσταση, άλλαξε στα τέλη της δεκαετίας του 1990, όταν συνέβησαν δύο συνεχείς οικονομικές κρίσεις, που υπονόμευσαν τα θεμέλια της φιλελεύθερης επανάστασης και δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για αλλαγή πλεύσης της Ρωσίας. Η οικονομική κρίση τον Αύγουστο του 1998 υπέσκαψε την εμπιστοσύνη του κόσμου στην άποψη ότι οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις θα βελτιώσουν την ευημερία του λαού.
Επίσης, η κρίση στο Κοσσυφοπέδιο και οι ΝΑΤΟϊκοί βομβαρδισμοί στη Γιουγκοσλαβία το 1999, κατέδειξαν με σαφήνεια ότι το διεθνές κύρος της Ρωσίας δεν είχε βελτιωθεί. Τουναντίον, η χώρα μας είχε χάσει το στάτους της υπερδύναμης, και είχαν πάψει να την υπολογίζουν. Αυτό ήταν το σημείο καμπής προς μια πιο συντηρητική στροφή. Ο εκνευρισμός της ελίτ ήταν πλέον τόσο μεγάλος που βγήκε με ορμή προς τα έξω. Και βέβαια, μέσα από τις οθόνες τηλεόρασης… Αποτέλεσμα ήταν να αλλάξουν δραματικά και τα πολιτικά μηνύματα που εξέπεμπαν τα ρωσικά ΜΜΕ. Ο αντιαμερικανισμός των μαζών άρχισε να πλησιάζει το επίπεδο της ελίτ.
Καλύτερος αντίπαλος, ο ξένος.
Η Αμερική είναι ο τέλειος ξένος. Ένας μακρινός «ξένος», που η υποκίνηση μίσους εναντίον του, δεν θα βλάψει την εσωτερική πολιτική της Ρωσίας. Ταυτόχρονα, οι ΗΠΑ, είναι ο ιδανικός αντίπαλος στη σκέψη διαφόρων γενεών ρώσων, οι οποίοι θέλοντας και μη, είναι φορείς αυτοκρατορικών φιλοδοξιών. Οι άνθρωποι που γεννήθηκαν στη σοβιετική εποχή, διατηρούν ζωντανή τη μνήμη της αντιπαλότητας μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων. Και οι άνθρωποι που ενηλικιώθηκαν στη δεκαετία του 2000, έχουν ήδη βρεθεί κάτω από την επίδραση μιας νέας ιδεολογίας, αυτής του Πούτιν, που προτείνει την προαγωγή του αισθήματος της υπερηφάνειας για την ιστορία της Ρωσίας, συμπεριλαμβανομένης της σοβιετικής. Αυτό το μήνυμα ήταν αρκετό ώστε να καθιερωθεί  η Αμερική σαν ο κύριος αντίπαλος στη μαζική συνείδηση των Ρώσων.

Η νέα «εθνική Ιδέα» της Ρωσίας
Η νέα γενιά των ρώσων πολιτών έχει μια πιο ισχυρή αίσθηση του ρωσικού πατριωτισμού, αλλά και του ότι η ίδια η Ρωσία ισχυροποιείται. Ταυτόχρονα, ο αντιαμερικανισμός βρέθηκε να αποτελεί ένα συστατικό κομμάτι αυτού του εθνικού συναισθήματος. Στο μεταξύ, η νεότερες γενιές των ρώσων που μεγάλωσαν στη σχετικά ευημερούσα δεκαετία του 2000, ήταν αρχικά πιο φιλικά διακείμενες απέναντι στις ΗΠΑ. Πόσο μάλλον, αφού πολλοί αυτή την περίοδο μετανάστευσαν στις ΗΠΑ. Αλλά κάθε νέα κρίση στις διεθνείς σχέσεις, μία από τις οποίες βλέπουμε σήμερα με αφορμή την Ουκρανία, τραβάει τη ρωσική νεολαία στο δρόμο του αντιαμερικανισμού, σαν στάση και συμπεριφορά.
Η εξουσία, επίσης, βολεύεται να υπάρχει ένας τέτοιος ιδανικός εχθρός, όπως είναι η Αμερική. Όταν στη χώρα υπάρχουν προβλήματα, οι κυβερνώντες πρέπει να έχουν να πουν κάτι κατανοητό στην κοινωνία, που να μπορέσει να την ενώσει. Ο αντιαμερικανισμός, λοιπόν, στον οποίο έχουν διαπαιδαγωγηθεί οι μάζες, αποτελεί σε πολλές περιπτώσεις την πιο βολική επιλογή. Αν κριθεί δε  απαραίτητο, μπορεί εύκολα να οργανωθεί μια πραγματική αντιαμερικανική υστερία, με τη συμμετοχή ευρύτερων στρωμάτων του πληθυσμού. Προφανώς, έτσι εξηγούνται τα μεγάλα ποσοστά των αντιμερικανικών διαθέσεων που δείχνουν οι πρόσφατες δημοσκοπήσεις.
Ο Δρ. Εντουάρντ Πονάριν, είναι κοινωνιολόγος, επικεφαλής του Εργαστηρίου Συγκριτικής Κοινωνικής Έρευνας της Ανώτατης Σχολής Οικονομικών Επιστημών της Μόσχας
Το πρωτότυπο άρθρο βρίσκεται στην ηλεκτρονική διεύθυνση: rbcdaily.ru