Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, το οποίο απαρτίζεται από τους ηγέτες των κρατών μελών της ΕΕ, εκδίδει συνήθως ένα κοινό ανακοινωθέν στο τέλος κάθε συνεδρίασης. Την Πέμπτη, παρέλειψε να το κάνει, επειδή ένα μέλος -η πρωθυπουργός της Πολωνίας Beata Szydlo- αρνήθηκε να το εγκρίνει. Η διαμάχη μάς λέει κάτι για το "ακανθώδες" μέλλον μιας Ευρώπης πολλών ταχυτήτων.
Η διαφωνία της Szydlo δεν είχε καμία σχέση με το περιεχόμενο της ανακοίνωσης. Η εθνικιστική κυβέρνηση της Πολωνίας προσπάθησε να αποτρέψει την επανεκλογή του πρώην Πρωθυπουργού της χώρας Donald Tusk ως Προέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, αλλά οι διαμαρτυρίες της αγνοήθηκαν. Ο Tusk εξελέγη για πρώτη φορά το 2014, σε αναγνώριση του ολοένα αυξανόμενου ρόλου της Πολωνίας και της Ανατολικής Ευρώπης, στο μπλοκ. Αλλά υπάρχει έχθρα μεταξύ του Tusk και του σημερινού επικεφαλής ιδεολόγου και άτυπου ηγέτη της πολωνικής κυβέρνησης Jaroslaw Kaczynski και έτσι η Πολωνία αγωνίστηκε για την καθαίρεσή του. Η Szydlo, με θυμωμένο τόνο, αρνήθηκε να στηρίξει το ανώδυνο ανακοινωθέν και κατέφθασε με εμφανή καθυστέρηση στη συνεδρίαση της Παρασκευής.
Η επακόλουθη ψηφοφορία έδειξε ότι η Πολωνία δεν είχε πραγματικά δικαίωμα βέτο και ότι η ΕΕ δεν έχει ενδοιασμούς να στηρίξει την αντιπολίτευση, και όχι την κυβέρνηση, ενός κράτους μέλους. Αυτό είναι μια ηχηρή προειδοποίηση όχι μόνο προς την Πολωνία αλλά και προς την Ουγγαρία, άλλη μία αντιφρονούσα της ΕΕ: Εάν συνεχίσουν να είναι πεισματάρηδες, το μπλοκ θα μπορούσε, για πρακτικούς λόγους, να καταργήσει τη διαδικασία συναίνεσης και να αρχίσει να λαμβάνει αποφάσεις βάσει πλειοψηφίας. Ίσως η Ευρώπη των πολλών ταχυτήτων βρίσκεται ήδη εδώ.
Η ιδέα μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης με πολλές ταχύτητες, στην οποία τα έθνη θα προχωρούν προς μια ομοσπονδία με το δικό τους ρυθμό, μπορεί να εκλαμβάνεται ως εργαλείο εκβιασμού που χρησιμοποιούν οι "Big Four" της ΕΕ - Γερμανία, Γαλλία, Ισπανία και Ιταλία- για να αναγκάσουν τα άλλα 23 κράτη μέλη της ΕΕ να αποδεχθούν την ηγεσία τους. Αλλά αν γινόταν επίσημη πολιτική της ΕΕ, πώς θα λειτουργούσε; Η σύνοδος κορυφής αυτής της εβδομάδας παρέσχε κάποιες ενδείξεις.
Οι ηγέτες της ΕΕ, οι οποίοι απαρτίζουν το Συμβούλιο, συζήτησαν τι θα πρέπει να πουν αργότερα αυτό το μήνα, όταν θα τιμήσουν τη Συνθήκη της Ρώμης του 1957 η οποία άνοιξε το δρόμο για την ΕΕ. Ένα από τα τελευταία χωρία του ανακοινωθέντος ενόχλησε τις κυβερνήσεις της Ανατολικής Ευρώπης αλλά και τους αυτόνομους Σκανδιναβούς:
Θα εργαστούμε μαζί για την προώθηση του κοινού καλού, με την προϋπόθεση ότι κάποιοι από εμάς θα μπορούν να κινούνται πιο κοντά και πιο γρήγορα σε ορισμένους τομείς, κρατώντας την πόρτα ανοιχτή σε όσους θέλουν να συμμετάσχουν αργότερα και διατηρώντας την ακεραιότητα της ενιαίας αγοράς, του χώρου Σένγκεν, και της ΕΕ στο σύνολό της. Μία αδιάσπαστη και αδιαίρετη ένωση, η οποία θα δρα από κοινού, όποτε είναι δυνατόν και με διαφορετικούς ρυθμούς και ένταση όποτε είναι αναγκαίο.
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται μοιάζει να προσπαθεί να καθησυχάσει εκείνους που βαδίζουν στο αργό μονοπάτι πως εξακολουθούν να είναι μέρος της ομάδας. Και στη Λευκή Βίβλο για το μέλλον της Ευρώπης, που παρουσιάστηκε πρόσφατα από τον Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Jean-Claude Juncker, η επιλογή των πολλών ταχυτήτων απεικονίζεται με ακίνδυνα παραδείγματα, όπως όταν 12 χώρες συμφώνησαν να εναρμονίσουν τους κανονισμούς τους για τα οχήματα. Αλλά αυτό είναι απλώς η "επίστρωση" ζάχαρης.
Στην πραγματικότητα, μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων θα σήμαινε πιθανότατα ότι ο πυρήνας των κρατών μελών της Ευρωζώνης θα κινούνταν προς μία δημοσιονομική ένωση. Είναι ασαφές ποιες από αυτές τις χώρες θα ήθελαν να προχωρήσουν με αυτό, και αν θα προκρίνονταν όλες όσες θα ήθελαν, ωστόσο η εξέλιξη θα έκρουε τον κώδωνα του κινδύνου για όλους τους "καθαρούς" αποδέκτες των κονδυλίων της ΕΕ που δεν ανήκουν στη ζώνη του ευρώ. Με προϋπολογισμό δύο ταχυτήτων, οι καθαροί πληρωτές πιθανότατα θα κρατούσαν τα περισσότερα κονδύλια μέσα στην πρώτη ταχύτητα, κατανέμοντάς τα εντός της πιο σφιχτοδεμένης ομάδα.
Η βασική ομάδα, θεωρητικά, θα ήταν πιο πιθανό να πετύχει συναίνεση σε όλα τα θέματα, όπως τα σύνορα, η μετανάστευση, η εργατική νομοθεσία, ή ακόμη και οι φόροι. Αναπόφευκτα, η ΕΕ θα υιοθετούσε μια γερμανικού είδους οργάνωση, όπου η συζήτηση θα προηγούνταν οποιασδήποτε απόφασης, αλλά δεν θα υπήρχε φροντίδα για όσους δεν τάσσονταν με την πλειοψηφία. Αυτό είναι το είδος της προσέγγισης που ο υποψήφιος Πρόεδρος των Γάλλων Emmanuel Macron προωθεί στις ομιλίες της προεκλογικής του εκστρατείας. Ο ίδιος δήλωσε την περασμένη εβδομάδα:
Αν η Ευρωζώνη δεν έχει σημειώσει πρόοδο τα τελευταία χρόνια, είναι επειδή ντρέπεται για τον εαυτό της και γιατί φοβάται να αντιμετωπίσει εκείνους που προτίμησαν να μείνουν στο μπαλκόνι της ή στην είσοδο. Ας τολμήσουμε μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων.
Αν η έμμεση απειλή είναι ότι ο πυρήνας δεν θα ενδιαφέρεται έαν θα μείνουν ή θα φύγουν από την ΕΕ, είναι δύσκολο να τη θεωρήσουμε ως πολύ αξιόπιστη. Δεν υπάρχει συναίνεση για τις δημοσιονομικές πολιτικές των μελών της Ευρωζώνης. Δεν δείχνουν καν να μπορούν να συμφωνήσουν στο σχέδιο για τη θέσπιση ενός ενιαίου φόρου επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών, που υπέβαλε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή το 2011. Οι 11 χώρες που σύστησαν την ομάδα εργασίας για τον προτεινόμενο φόρο είναι ο δυνάμει πυρήνας μιας Ευρώπης πολλών ταχυτήτων. Αλλά μετά βίας έχουν σημειώσει πρόοδο, ενώ η Εσθονία αποχώρησε από την ομάδα εργασίας.
Το προπατορικό αμάρτημα της ΕΕ είναι ότι παρέλειψε να ορίσει τους φεντεραλιστικούς της στόχους με συγκεκριμένους όρους, δίνοντας πρόσβαση στα οικονομικά οφέλη της ένωσης σε πολλές χώρες που δεν έδειχναν να θυσιάζουν μεγάλο μέρος της κυριαρχίας τους σε αντάλλαγμα. Ο υποβιβασμός τους στη δεύτερη ταχύτητα δεν θα είναι τόσο εύκολος όσο η καταψήφιση των αιτημάτων τους με τον τρόπο που το βίωσε την προηγούμενη εβδομάδα η Πολωνία. Θα χρειαστεί φεντεραλιστική αποφασιστικότητα από την πλευρά μιας ομάδας οικονομικά ισχυρών μελών της ΕΕ. Εάν κάποιος περιθωριοποιηθεί επειδή κινείται πολύ αργά, κάποιος άλλος θα πρέπει να είναι έτοιμος να κινηθεί γρήγορα.
Στη Γερμανία, τόσο η καγκελάριος Angela Merkel όσο και ο κύριος αντίπαλος της στις επερχόμενες εκλογές, ηγέτης των Σοσιαλδημοκρατών, Martin Schulz, είναι πιθανό να επιδείξουν την αναγκαία αποφασιστικότητα για μια στενότερη ένωση. Το ίδιο και ο Macron, εάν κερδίσει τη γαλλική Προεδρία. Αλλά οι ηγέτες της Ισπανίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας και του Βελγίου δεν θα δείξουν τον ίδιο ενθουσιασμό, δεδομένων των κατακερματισμένων πολιτικών τους συστημάτων και της αστάθειας των κυβερνήσεών τους. Και σε κάθε περίπτωση, είναι σχεδόν αδύνατο να συγκροτηθεί η εσωτερική ομάδα "υψηλής ταχύτητας" προτού ολοκληρωθούν οι εκλογές του τρέχοντος έτους.
Εν τω μεταξύ, οι συνομιλίες περί αρχιτεκτονικής θα συνεχιστούς και θα δοκιμαστούν διάφοροι σχηματισμοί. Το Βέλγιο, η Ολλανδία και το Λουξεμβούργο την Παρασκευή κάλεσαν τις τέσσερις του Βίσεγκραντ -Πολωνία, Ουγγαρία, Σλοβακία και Τσεχική Δημοκρατία- για ξεχωριστές συνομιλίες σχετικά με το μέλλον της ΕΕ. οι ηγέτες των χωρών της Benelux σχεδιάζουν επίσης να συναντηθούν με τους ομολόγους τους από τις χώρες της Βαλτικής. Ο Ολλανδός πρωθυπουργός Mark Rutte, ο οποίος βρίσκεται πίσω από την πρωτοβουλία, θέλει να δοκιμάσει την παραδοσιακή ολλανδική τεχνική συναίνεσης με την ελπίδα ότι αυτό θα λειτουργήσει καλύτερα από τις αραιά καλυμμένες απειλές αποκλεισμού.
Ίσως προκύψει μια νέα συναίνεση. Ή ίσως οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Σκανδιναβίας να καταρτίσουν τα δικά τους σχέδια έκτακτης ανάγκης. Αυτό δεν είναι ένα επιθυμητό αποτέλεσμα για μερικά από τα κράτη που θα μπορούσαν ενδεχομένως να αποτελέσουν μέρος του πυρήνα της ΕΕ. Και όμως, όσο δύσκολη και είναι η λύση των πολλών ταχυτήτων, οι εναλλακτικές ενδέχεται να είναι χειρότερες.